Asilbek Dotaliev

XIX- кылымдарда кыргыздардын уруу аралык чыр-чатактарынын гана деңгээлинде калбастан өз элинин келечек тагдырына кам көргөн чыгаан кыргыз башчылары тарыхыбызда таасирдүү из калтырышкан.

  Алардын  бири улуу инсан Боромбай Бемурат уулу XIX к. 40-50-жж. кыргыз элинин коомдук-саясий турмушунда көрүнүктүү роль ойногон. Калк кадырына ээ болгон Боромбай бий деген атакка жеткен. Ал XIX к. 20-жж. баштап көркөмү көз талдырган кыргыз бермети Ысык-Көлдү жердеген бугу уруу бирикмесин бийлеген.

Теги Тагай бийдин урпагы Боромбай Бекмурат уулу болжолу 1789\90-жж. туулуп, 1858-жылга чейин жашаган. Анын атасы Бекмурат бий уруулаштары менен XVIII к. биринчи жарымында калмак чапкынынын натыйжасында Фергана чөлкөмүнө сүрүлүп, болжолу байыркы Ата-Журту Ысык-Көлгө 1774-жылдары кайтып келишкен. Okumaya devam et →

 « … Бул тарых кыргыз тарыхынын сапаты жагынан биринчи даражада болбосо да, келерде кыргыз тарыхына түбөлүктүү материал болор деген талап менен ортого салдым» – деп өзүнүн эмгеги жөнүндө жазган Белек Солтоноев  Кыргызстан тарыхын изилдөөчүлөргө табылгыз булак калтырганын ишеним менен белгилейт. Эл тарыхын жазып,  өткөндөгүнү келерки урпактарга калтыруу жөн жай эле адамдардын колунан келе бербесе керек, кыргыз тарыхын жазып калтырууга үңгүлө киришкен алгачкы тарыхчыбыз жана агартуучубуз Белек Солтонгелди уулу табиятынан эле зээндүү, ошол  мезгилдерде баарына эле топ келе берберген,  билимге умтулуусу бууракандаган дарыя сымал,  көздөгөнүнө жетиүүгө умтулуусу учурдун кыйын каргашалуулугуна карабастан жетишүүгө белсенип киришкен кыргыздын мыкты уулдарынын бири катары бааласак төп келет. Okumaya devam et →

Кыргыз хореографиясынын негиздөөчүлөрдүн бири белгилүү советтик балерина Бүбүсара Бейшеналиева- улуттук балеттин өсүп өнүгүшүндө өзгөчө орунду ээлеп, өзүнүн кайталангыз таланты менен кыргыз элинин маданиятынын жаңы бир тармагынынын түптөлүшүнө, бар күчүн жумшаган элибиздин таалайына бүткөн таңдагы балбылдаган бир жылдыз эле.

     Бүбүсара Бейшеналиеванын өнөрү, көп жылдык эмгеги, кыргыз балетинин сценасындагы жараткан даңктуу образдары, искусствого жан оту менен берилгендиги анын жалпы элдик таанылууга алып келди. Сабатуулугу жаңы жоюлуп, жаңы жашоо-турмушту башынан кечирип жаткан кыргыз элине балет жөнүндө түшүнүктү тартуулап, алардын жан дүйнөсүндө төңкөрүш жасоосуна түрткү берген улуу балеринабыздын чыгармачыл зор дарамети болгон. Okumaya devam et →

Kыргыз элинин улуу инсаны  Байтик Канай уулу 19 к. экинчи жарымында өзүнүн ири ишмердүүлүгү менен кыргыздарда гана эмес айтылуу  Кокон хандыгы аласкы Россия падышалыгына чейин даңкы чыккан. Чүй өрөөнүндөгү солто уруусунун атактуу башкаруучусу Байтик баатыр 1820-жылы жарык дүйнөгө келип, пайгамбар жашын ашыра жашап 1886-ж. 66 жаш курагында көз жумган. Байтиктин ата- бабалары илгертеден эле журт башкарган, кыйын кырдаалдарда журт намысын коргогон, элдин биримдигин, ынтымагын чыңдоого белсенген эрендерден болушкан. Түбү тектүү үй-бүлөдөн чыккан Байтик атына заты жарашкан, эл намысына жараган, эл үчүн кам көргөн, алды артын карап иш кылган, кырдаалга туура баа берип опурталдуу учурларда ыңгайын таап жол салган улуу инсан болушу ажеп эмес эле. Okumaya devam et →

Атаке баатыр Тынай бий уулу (болжол менен 1738-ж.туулган-өлгөн жылы белгисиз)- 18- кылымдын экинчи жарымында Чүй өрөөнүндөгү сарбагыш уруусунан чыккан бий. Кыргызстандын түндүгүндөгү кыргыз урууларын башкарган. Тарыхка эли жерин душмандан сактаган баатыр, кыраакы саясатчы жана Россия менен достук мамилелерди орнотуунун демилгечиси катары кирген.

 Атаке баатырдын тушундагы оор  мезгил.

18-кылымдын биринчи жарым жылдыктарында Жунгар  хандыгы кыргыздар жашаган Ысыккөл,Чүй, Талас аймактардын басып алган. Бул мезгил кыргыз эли үчүн өтө оор мезгил эле. Жуңгарлардын (калмактар)  кыргыздарга болгон чабуулу өтө катуу болуп, өзгөчө жырткычтык,  кан төгүү менен коштолгон. Күчтүү жуңгар мамлекетинин ири аскердик күчтөрүнө чыдабаган кыргыз уруулары өз мекенин таштап, журт которууга аргасыз болушкан. Атакенин атасы Тынай бий эли менен Анжиян шаарына жакын аймака көчүп барган. Okumaya devam et →

Алымбек датка Асан бий уулу (1799-1862-жж) – кыргыз элинен чыккан көрүнүктүү мамлекеттик ишмер. XIX к. 30-60-жж. башында Фергана жана Аркалык кыргыздардын арасында айтып бүткүс эмгеги менен жакшы таанылган, зор кадыр – барка ээ болуп, улуттун сыймыгына айланган улуу инсан. Алымбек датка Алай өрөөнүндөгү адыгне уруу бирикмесинин манабы Асан бийдин уулу болгон. Жеринен эле анын ата-бабасы өз заманынын белгилүү инсандары болуу менен бирге кыргыз элинин көз каранды эместиги үчүн күрөшкөн, аттары алыска таанымал эрендерден болушканын тарыхый булактар жана эл эсинде сакталган оозеки айтымдар далилдейт. Алымбек датканын чоң атасы Ажы бий жөнүндө төмөндөгүдөй тарыхый маалыматы учуратабыз.

Okumaya devam et →

19 к орто ченинде кыргыздардын өз алдынча мамлекетин түзүү аракетине барандуу салымын кошуп, элин жерин тыш тушмандардан коргоп, ат жылынынан түшпөгөн, ошол эле мезгилде элинин тынч турмушта бакыбат жашоосунун камын көргөн жол башчы айтылуу Ажыбек баатырдын «Эл четинде, жоо бетинде» жүргөн эрдиктерин жогору баалаган, алгачкы тарыхчыбыз Белек Солтоноев өз эмгегинде аны «Адам  шери» деп жазган экен.

Okumaya devam et →

Кыргызстан учун 20 кылымдын алгачкы он жылдыктары тагдыр аныктаган башталыш менен негизденип,  мамлекетибиздин кайра жаралуу башаты жаны куч кубат алды. 1917-жылдагы Октябрь революциясы кыргыздар кылымдар бою энсеп келген-оздорунун мамлекеттин тузуу мункунчулугун ачыты.  20-30 жылдардын башында саясий турмуш сахнасына тубаса талантуу, келечекти кенири ойлонгон оз заманынын лидери инсандар чыгышкан. Оз элине жаштык жалын жана шыктануу менен кызмат кылышкан мамлекеттик ишмерлердин , эн бир мыкты билимдуу инсандардын ичинен улуттук лидер, даназалуу инсан Абдыкерим Сыдыков болгон.

Данктуу лидердин омур жолу Okumaya devam et →

XVIII к.  аягы-XIX к . башында Алатоо жергесине  келген саякатчылар, изилдөөчүлөрдүн көбү Түркстан чөлкөмүндөгү башка элдерге караганда кыргыздардын кыз-келиндери, аялдары тууралуу жакшы пикирлерди жаратканына алардын төмөндөгүдөй жазгандары күбө:

«Кыргыздардын аялдары тышта болобу, үйдө болобу өзү каалагандай жүрө берет. Алар жүзүн бирөөдөн эч качан жашырбайт. Кийген кийимдери да кудум эле эркектердикиндей, ийиндерине чаар чапан жабынышат, баштарында болсо ак элечек. Кыргыз аялдары коомдук иштерге катышкан мисалдар да болгон».

Кыргыз коомунда аялдарга жогорудагыдай мамиленин болушу, алардын өз алдынчалуулугу, өз заманындагы, жөндөмү менен белгилүү  инсандарды жаратканы айкын. Мына ошондой аялзатынын даңкын чыгарган айтылуу Курманжан болгон.

Курманжанды Курманжан кылган анын акылдуулугу, айкөлдүгү, адептүүлүгү, тапкычтыгы, кайрымдуулугу, чыдамдуулугу, сабырдуулугу жана жөндөмү. Okumaya devam et →

Aр бир элде өз элин күрөшкө баштап чыга турган жана жеңишке жеткире турган жөндөмдүү, көрүнүктүү инсандардын боло турганыдыгы белгилүү. Кыргыз тарыхында эл арасынан чыккан андай баатыр адамдар аз эмес. Алардын бири-Мухаммед Кыргыз.

Мухаммед-Кыргыздын саясий ишмердүүлүгү 15 к аягы-16 к башына туура келет, бул мезгилде азыркы кыргыз эли Алатоону жердеп турган. Борбордук Теңир-Тоодо Моголдодун күчү алсырап, кыргыздардын биримдиги чыңалып жаткан. Учурду колдон чыгарбаган кыргыз кыраандары 16- кылымдын башында  өз алдынча мамлекет түзүүгө жетишишти. 1508-жылы Мухаммед-Кыргыз ак кийизге салынып, кыргыз башкаруучусу болуп жарыяланды. Ал башкарган аймак «Кыргыз улусу» деп аталып, Мухаммед-Кыргыз эмир титулуна ээ болгон.

Санжырада  Мухаммед-Кыргыз  кыргыздардын оң канатынын таасирдүү уруу башчыларынын бири, кыргыздырдын уруу башчысы жана биринчи жогорку башкаруучусу Тагай бийдин аты менен белгилүү. Бул боюнча кыргыздын биринчи тарыхчысы Белек Солтоноев өзүнүн изилдөөсүндө белгилеген.

Теңир-Тоодо жаңыдан түптөлгөн мамлекеттин ордосу касеиетүү Ысык-Көлдүн тескейинде, Барскоон суусунун боюнда орун алган. Ошол омалуу-төкмөлүү, кыйын кырдаалда кыргыз урууларынын «оң» жана «сол» канаттарын бириктирүүгө аракет жасап, эч кимге көз  каранды эмес кыргыз мамлекетүүлүгүн түзүүгө  өмүрүн арнаган, алысты көрө билген, чыгаан ишмер, чебер дипломат катары бул инсан тарыхый аренага суурулуп келди. Okumaya devam et →